كتاب و كتابهاي الكترونيكي
كتابداري علمي است كه با دانش مدون سروكار دارد. كتاب يك رسانه گروهي است كه در آن مطالبي ضبط شده باشد قابل انتقال باشد
و بازيابي مطالب آن از نظر زمان و مكان محدود نباشد.
هنگامي كه انسان توانست از راه نوشتن فراگيرد‘ بعد تازه اي در وسايل ارتباط فكري او پيش آمد تاريخ از زماني شروع شد كه بشر كتب و اسنادي از خود به جاي گذاشت و كتابداري در ساده ترين شكل خود زماني آغاز شد كه نوشته و كتاب بوجود آمد.
نخستين مواد نوشتن‘ سطح استخوان و چوب بود كه با سنگ نوك تيز بر آنها علامت گذاري مي شد. اما اين مواد پايدار نبودند و نمونه
هاي چنداني از آنها به جا نمانده است. آنگاه پوست درختان و پوست جانوران براي نوشتن به كار رفت. حتي از پارچه نيز استفاده شد.
هنگامي كه انسان حكاكي بر سنگ را آموخت‘ توانست نوشته هاي جاودان از خود به جاي بگذارد. چنين كاري آسان نبود و فقط نوشته
هاي مهم بر سنگ حك مي شد. حسن بزرگ سنگ نبشته مقاومت آن در برابر حوادث روزگار بود.
استوانه معروف كورش درباره فتح بابل و منشور آزادي او‘ سنگ رزتا Rosetta (الرشيد) كه كليد رمز خط هيروگليف را به دست داد و قانون
حمورابي و سنگ نبشته بيستون كه رمزگشاي خط ميخي شد از نمونه هاي سنگ نبشته است.
سنگ نبشته گرچه مقاوم بود اما دشواري و گاه امكان ناپذيري انتقال آن از نقطه اي به نقطه ديگر از اعتبارش بعنوان يك وسيله عملي
ارتباط فكري مي كاست. براي رفع اين عيب‘ انسان فلز را به كار برد.
كتاب مردم بين النهرين دو سه هزار سال پيش از ميلاد لوح گلين بود. حماسه معروف گيل گمش كه از نخستين افسانه هاي متون
انساني است چنين نوشته شد.
مجموعه كتابخانه تلو (tello) متعلق به سومريان و مجموعه عظيم آشورباني پال (فرمانرواي آشور) در نينوا چيزي جز لوح گلين نبود. اين
شكل كتب براي بكار بردن خط ميخي آسان بود.
لوح چوبين كه با تكه اي زغال بر آن مي نوشتند يا لوح چوبين پوشيده از موم كه با قلمي از چوب يا عاج نوشته را بر آن حك مي كردند نيز
نوع ديگري از كتب قديمي است.
روميان با بهره گيري از همين شيوه‘ ابتدايي ترين شكل كتاب امروزي را پديد آوردند. دو لوح چوبي با پوشش موم را بوسيله لولا به هم
وصل كردند و به آن نام لوح دوپاره اي diptych دادند.
كتاب چيني ها لوحه هاي باريك چوبين يا باريكه هايي از چوب خيزران يا بامبو بود كه با ريسماني نازك به هم پيوند مي يافت و شكل آن به فرم كنوني كتاب نزديكتر بود.
شكل كتاب در مصر باستان تومار پاپيروس بود. پاپيروس دوام زيادي داشت. شايد مشهورترين كتاب مصريان كتاب مردگان Book of the
Dead در بسياري آرامگاههاي خصوصي يافت شده است.
كتابخانه اسكندريه صدها هزار تومار پاپيروس داشت.
تومارهاي چرمين نوعي بهره وري از پوست جانوران بود. تومارهاي بحرالميت نمونه اين نوع كتاب است. مجموعه كتابخانه پرگاموم در
آسياي صغير داراي هزاران تومار چرمي بود.
كتاب پوستي codex نخستين كتاب امروزي بود كه به جاي كاغذ از پوست جانوران استفاده مي شد. رواج اين كتاب بيشتر در امپراتوري
اسلام بود.
كاغذ سازي در قرن دوم ميلادي آغاز شد. ماده اوليه آن پوست درختان كهنه‘ پارچه و تورهاي ماهيگيري بود.در قرن پانزدهم يوهان
گوتنبرگ در آلمان حروف فلزي متحرك را اختراع كرد.
اختراع چاپ و رواج كاغذ در شكل دانش ضبط شده دگرگونيهاي فراواني پديد آورد.
با اختراع شبكه جهاني وب در اوايل دهه 1990 كتابهاي الكترونيكي منتشر شدند. اين كتابها با فرمت ديجيتالي عرضه مي شوند و جنس
آنها از كاغذ و مركب نيست.
مدتهاست فعاليتي با عنوان پروژه گوتنبرگ آغاز شده كه هدف آن تبديل كتابهاي كاغذي به كتابهاي الكترونيكي است.
پيدايش كتاب هاي الكترونيكي در جهان
كتاب الكترونيكي چيست؟
كتاب هاي الكترونيكي‘ كتاب هايي هستند كه با فرمت ديجيتالي عرضه مي شوند‘ جنس اين كتاب ها از كاغذ و مركب نيست و مي توان آن ها را به صورت هاي مختلفي منتشر كرد‘ از جمله لوح فشرده و شبكه جهاني وب كه بيش از ساير روش ها كاربرد عملي دارند. كتاب هاي الكترونيكي الزاما نبايد نسخه چاپي داشته باشند. فرآيند نشر اين كتاب ها‘ از زمان تاليف تا قرار گرفتن در محيط وب‘ به صورت الكترونيكي انجام مي شود و قطعا نمي توان آنها را به صورت چاپي در كتابخانه هاي سنتي يافت و از اين نظر اثري منحصر به فرد به شمار مي آيند. امّا بسياري از اين كتاب ها نيز شكل الكترونيكي نسخه هاي چاپي منتشر شده مي باشند كه ناشران خواسته اند از طريق محيط وب نيز در دسترس قرار گيرند‘ مانند دايره المعارف بريتانيكا‘ فرهنگ وبستر‘ فرهنگ آكسفورد و....
كتاب هاي الكترونيكي قابليت هايي دارند كه تنها به متن محدود نمي شوند و علاوه بر متن‘ گاه شامل تصوير‘ صوت و يا تركيبي از آن ها
نيز مي باشند.
چه كتاب هايي را كتاب الكترونيك مي ناميم؟
در اين خصوص چند ديدگاه وجود دارد:
اول: كتابي را الكترونيك گويند كه توسط دستگاه كتاب خوان خوانده شود اين دستگاه كه با باتري كار مي كند‘ به اندازه يك كتاب معمولي است و قابليت شارژ دارد و با هر بار شارژ حدود 20 تا 40 ساعت كار مي كند‘ اين دستگاه به كامپيوتر وصل نمي شود و صرفا براي خواندن كتاب هاي الكترونيك ي به كار مي رود.
دوم: كتابي را الكترونيك گويند كه توسط نرم افزارهاي ويژه خوانده مي شود نه توسط دستگاه.
سوم: هر صفحه اي را كه داده هاي آن صفر و يك باشد‘ صفحه اي از يك كتاب الكترونيك مي باشد.
چهارم: قابل سرقت به قصد تكثير نباشند. ايمني جزء ويژگي هاي كتاب هاي الكترونيكي است.
به هر حال هر تعريفي را كه بپذيريم‘ مهم اين است كه اين كتاب ها تحول را در نشر كتاب ايجاد كرده اند و ظهور آنها محدوديت هاي
جغرافيايي را كنار زده است.
مزيت كتاب هاي الكترونيكي:
با استفاده از اين كتاب ها مي توان در وقت صرفه جويي كرد. كتاب هاي الكترونيكي اين امكان را به ما مي دهند كه بخشي از متن مورد نظر خود را ذخيره كرده و به سرعت در تمام متن جستجو نماييم. همچنين مي توانيم زير مطالب مهم را خط بكشيم يا در صورت نياز مطالبي را در حاشيه متن اصلي يادداشت نماييم‘ و حتي صفحات را نشانه گذاري كنيم و اندازه و نوع قلم را تغيير دهيم.
اين كتاب ها در زمينه نشر نيز مزيت هاي بسياري دارند از جمله:
1. هزينه توليد و نشر كتاب هاي الكترونيكي بسيار پايين است و همين امر سبب رشد سريع اين نوع كتاب ها شده است.
2. امكان تجديد ويرايش بسيار آسان است و بر خلاف كتاب هاي چاپي به زمان اندكي نياز دارد.
3. مي توان اطلاعات چند رسانه اي را به آن افزود.
4. نيازي به توزيع و ارسال كتاب به نقاط مختلف وجود ندارد. اين كتاب ها در مرزهاي كشورها متوقف نمي شوند.
5. به يك فرهنگ‘ مليت‘ زبان و افراد خاص محدود نمي شود و امكان استفاده براي همگان يكسان است.
6. به فضاي فيزيكي – كه امروزه معضل اساسي همه كتابخانه هاي سنتي است – براي نگهداري كتاب ها نيازي نيست.
7. از آنجايي كه فقط يك نسخه از كتاب الكترونيكي توليد و در محيط وب قرار مي گيرد‘ ديگر مشكل برگشت كتاب از سوي توزيع كنندگان به دلايل مختلف (عدم فروش‘ مشكلات توزيع و...) وجود ندارد.
8. سرعت نشر كتاب الكترونيكي نسبت به كتاب چاپي بسيار بالاست.
ظهور كتاب هاي الكترونيكي:
با اختراع شبكه جهاني وب در اوايل دهه 1990‘ اين ديدگاه در مورد نحوه انتشار كتاب هاي الكترونيكي ارائه گرديد: "از اين پس ديگر نگران كمبود جا در قفسه هاي كتاب خود نخواهيد بود و در هنگام نقل مكان نيز جعبه هاي سنگين كتاب را از جايي به جاي ديگر حمل
نخواهيد كرد... كتاب هاي الكترونيكي به سرعت در حال ظهور هستند."
اما (حدود 8 سال پيش) وقتي اولين كتاب ها آمدند به دليل محمدود بودن تعداد عناوين ديجيتالي‘ از آنها استقبال خوبي نشد. اما با
انتشار رمان الكترونيكي استفن كينگ با عنوان "سوار بر گلوله" در 14 مارس 2000 ميلادي‘ اين كتاب ها دوباره در بازار نشر حضور يافتند و ناشران اين كتاب با فروش 400000 نسخه در روز اول روبرو شدند كه فروش بسيار خوبي بود. از اين زمان به بعد كتاب هاي الكترونيكي با رشد روز افزوني روبرو شدند‘ به طوري كه هم اكنون سايت هاي بسياري از نويسندگان ديجيتال استقبال و پشتيباني مي كنند.
همچنين مدت هاست فعاليتي با عنوان "پروژه گوتنبرگ" آغاز شده كه هدف آن تبديل كتاب هاي كاغذي به كتاب هاي الكترونيكي مي باشد.
اين مجموعه هر روز در حال كامل تر شدن است و هدف آن ارائه كتاب هاي چاپي در قالب ديجيتالي و از طريق محيط وب مي باشد.
انواع كتاب هاي الكترونيكي با توجه به ويژگي هايي كه دارند به شرح زير است:
1. كتاب هاي الكترونيكي تمام ماشين كتاب خوان متن
2. كتاب هاي الكترونيكي كه همراه متن تصاوير اسكن شده نيز دارند.
3. كتاب هاي الكترونيكي كه در كنار اطلاعات متني تصاوير متحرك (انيميشن يا فيلم) دارند.
4. كتاب هاي الكترونيكي سخنگو كه از امكانات صوتي برخوردارند.
5. كتاب هاي الكترونيكي چند رسانه اي كه شامل ويژگي هاي گروه هاي بالا مي باشند.
كتاب هاي الكترونيكي روز به روز در حال گسترش و پيشرفت هستند و امكانات آنها سبب شده اثري منحصر به فرد به حساب آيند. البته
زمان نياز دارد تا بتوانند جاي كتاب هاي چاپي را بگيرند.
نگاهي به طرح غدير
عوامل گوناگون از جماه افزايش روزافزون حجم توليد و انتشار اطلاعات علمي در جهان‘ رشد روزافزون بهاي منابع اطلاعاتي‘ افزايش
روزافزون استفاده كنندگان از منابع كتابخانه ها و تحول در نيازها و انتظارات آن ها از يك سو و كمبود اعتبارات مالي كتابخانه ها‘ نبود
تناسب بين رشد اعتبارات با مقدار تورم و كاهش قدرت خريد كتابخانه ها محدوديت منابع موجود در كتابخانه ها (نيروي انساني‘ مواد‘
تجهيزات‘ فضا و...)‘ محدوديت خدمات اطلاع رساني كتابخانه ها به دليل بعد جغرافيايي و... از سوي ديگر باعث شده اندكه كتابخانه ها
نتوانند سياست خود اتكايي و تملك منابع مورد نياز مراجعان خود را به طور جامع دنبال كنند. از اين رو كتابخانه ها از حدود يك قرن پيش
به راهكارهايي روي آورده اند كه در چهارچوب توافق ها و برنامه هايي بتوانند از منابع يكديگر براي خدمات مناسب تر به نياز با توجه به
اينكه دسترسي مستقيم به منابع كتابخانه اي در واقع نوعي امانت بين كتابخانه اي از نوع دسترسي مستقيم است.از اين رو غالبا به
اين طرح «طرح هاي امانت متقابل» و«امانت مستقيم» نيز مي گويند . مراجعان خود استفاده كنند. اين رويكرد بيشتر با عنوان همكاري
بين كتابخانه ها يا اشتراك منابع شناخته مي شود. امروزه نياز به استفاده مشترك از منابع‘ در كتابخانه چنان مشهود است كه محل
پرسش قرار نمي گيرد و آنچه در اين ميان جاي بحث است‘ چگونگي اشتراك منابع است. از جمله روش هاي معمول اشتراك منابع‘
«طرح دسترسي مستقيم» به منابع كتابخانه ها است كه در بسياري از كشورها به اجرا درآمده و نتيجه مثبت داشته است.
با توجه به اين كه دسترسي مستقيم به منابع كتابخانه اي در واقع نوعي امانت بين كتابخانه اي از نوع دسترسي مستقيم است‘ از اين
رو غالبا به اين طرح ها «طرح هاي امانت متقابل» و «امانت مستقيم» نيز مي گويند.
در كشور ما نيز به منظور اشتراك در انواع منابع كتابخانه ها و دسترسي مستقيم به آن ها‘ وزارت علوم‘ تحقيقات و فناوري‘ طي سال
هاي 1377-1376‘ پس از اجراي يك طرح آزمايشي با عنوان «طرح تعميم خدمات كتابخانه هاي تخصصي به افراد غير عضو» سال 1378 با
مديريت مركز اطلاعات و مدارك علمي ايران اقدام به اجراي رسمي اين طرح با عنوان «طرح غدير: عضويت فراگير كتابخانه ها» نموده
است.
كتابخانه ها:
بر اساس اين طرح 234 كتابخانه وابسته به 66 دانشگاه و موسسه پژوهشي در وزارت علوم‘ تحقيقات و فناوري به طور داوطلبانه منابع
خود را مستقيما در اختيار اعضا قرار مي دهند. اين كتابخانه ها در مجموع 5/7 ميليون جلد كتاب‘ بيش از 61 هزار عنوان نشريه ادواري
جاري و بيش از 229 هزار عنوان پايان نامه و رساله (تكراري و غير تكراري) هستند.
افراد: اعضاي هيات علمي رسمي و پيماني و دانشجويان تحصيلات تكميلي وزارت علوم‘ تحقيقات و فناوري مي توانند به عضويت اين
طرح درآيند‘ مگر در مواردي كه كتابخانه اي به عضويت آن در نيامده باشد كه به اين ترتيب افراد وابسته به سازمان متبوع آن كتابخانه نيز
نخواهند توانست به عضويت طرح درآيند.
چگونگي استفاده:
كاربران اين طرح مي توانند بدون عضويت در كتابخانه هاي زير پوشش آن (كتابخانه هاي مقصد)‘ مانند اعضاي معمولي يا مراجعه
مستقيم به آن ها از منابعشان به طور رايگان استفاده نمايند.
بر اساس اين طرح هر عضو يك كارت عضويت در طرح و سه كارت امانت دريافت مي كند. اعضاي طرح با سپردن هر كارت امانت يك جلد
كتاب كه طبق مقررات كتابخانه امانت دادني باشد‘ براي مدت سه هفته به امانت مي گيرند. مركز اطلاعات علمي و مدارك علمي ايران
به عنوان مركز هماهنگ كننده طرح‘ مسئوليت جبران خسارت هاي احتمالي را بر عهده دارد.
ارزيابي:
به طور متوسط حدود 60 درصد از كاربران مستقر در تهران ميزان اثرگذاري طرح غدير در حد «زياد» ارزيابي كرده اند و در مجموع 2/71% از
كاربرها از طرح غدير در حد «زياد» راضي بوده اند. عمده ترين محدوديت ها و مشكلات احتمالي طرح غدير از ديدگاه كاربران عبارت بودند
از: نبود فهرست هاي مشترك و فهرستگان ها (اعم از چاپي و پيوسته) ‘ عدم همكاري برخي كتابخانه ها‘ عوامل فناورانه‘ تبعيض قائل
شدن برخي از كتابخانه ها بين مراجعان خود و ديگر كتابخانه ها‘ كافي نبودن تعداد كتابخانه هاي عضو‘ نارضايتي برخي از كتابخانه هاي
بزرگ به سبب افزايش تعداد مراجعان‘ قوانين دست و پاگير اداري.
جا دارد كتابخانه هاي ما هر چه بيشتر به اين امر مهم توجه كنند و به فكر طراحي و اجراي يك سيستم اشتراك منابع مناسب بين
كتابخانه هاي كشور باشند‘ چرا كه امروزه بنا به گفته آقاي سينايي: « همكاري بين كتابخانه ها از امر مطلوب به امر ناگزير تبديل شده
است.»
قطع کتاب
قطع كتاب يكي از ويژگيهاي كتاب است كه آشنايي با انواع آن مي تواند براي كتابداران مفيد باشد. قطع عبارت است از اندازة كتاب يعني
طول و عرض آن كه بر حسب سانتيمتر ارائه مي شود. قطعهاي رايج در ايران عبارتند از:
قطع جيبي 15*11
قطع پالتويي 21*12
قطع رقعي 21*14
قطع خشتي (مربعي) 21*21
قطع بياضي 22*29 (در اين قطع عرض كتاب بيشتر است)
قطع وزيري 24*17
قطع بياضي بزرگ 24*34
قطع رحلي كوچك 29*22
قطع رحلي بزرگ 34*24
قطع سلطاني 49*34